San khat hnu san khat kan innsaang dinh (nupi/pasal nei) kum a bang awk lo. Kan pi le kan pu san ahcun kum 13-15 hrawng an kim cun an rak nei awk zo. Kan nu le kan pa san ahcun kum 16-20 hrawng an kim cun an rak nei awk zo. Kannih san ahcun a tlangpithu in 20-25 hrawng kan kim cun kan nei awk. Nupi/pasal neih hi kan umnak hmun khal in upa deuh le nauhak deuh ih nupi/pasal nei mi kan um. Taht’himnak ah; khuapi sung ih um deuh pawl cu tlawngkai le sumpai hawl hi thupi sawn ah ruat deuh a si ruangah an nupi/pasal nei a tlai deuh ti kan hmu thei. Khua te lam deuh ahcun lo hnat’uan hi thupi sawn ah ruat deuh a si ruangah phun hra hrawng an t’heh cun tlawng kai pehbet ding le sumpai hawl ding hnak in pasal/nupi nei ih innsaang dinh ding kha thupi ah an ret sawn ti kan hmu thei a si. Kan pi le kan pu san, kan nu le kan pa san tiang ahcun nupi/pasal an hawl tikah an ci le an ruang in mi thiang, mi hnawm an si le si lo an rak zoh. Culawnghmanh si lo in phun le hnam tla an rak zoh nasa. Sihmanhsehla tu kan san ahcun nu le pa, pi le pu ih duhmi hnak in kanmah fala le tlangval duh awk ruangah a nei awk mi kan tam sawn thlang a si. Phundang in kan sim silen cu kan san a thleng awk vivo ruangah kan thil tuah dan, kan ruah dan le kan hmuh dan khal an thleng awk vivo tinak a si.
Nu le pa, pi le pu, sung le khat ih in tonhtuah ruangah a nei awk mi kan si ah siseh, kanmah ten kan duhdawt awk veve ruangah a nei awk mi kan si ah siseh, nupi le pasal ih kan hnat’uan tampi lakah a thupibik mi cu kan thinlung tak ten pakhat le pakhat kan duhdawt awk ding le kan lainat awk ding hi a si. Pakhat le pakhat hrangah bawmtu, hnemtu, dinpitu, tuarpitu, lungawitertu le thazaang petu kan si timi hi kan thei ringring a t’ul. Nupi pasal lungawiter dan hi a phunphun in a um ko ding. Pakhat le pakhat kan bang awk lo ruangah kan duh dan khal an bang awk lo ding. Sihmanhsehla cui a bang awk lo mi kan duh dan cu kan theisak awk ding le kan tuahpi awk ding cu a thupi zet a si. Minung pahnih an nei awk hnu ah pumkhat an si zo timi khi a ngaingai ahcun minung pakhat in a dang pakhat sawn ih duhnak a thlun sak thei lawng ah a cang thei mi a si. Phun dang in kan sim silen kan mai duhnak vek ih tuah ringring si nawn lo in kan pasal/nupi ih duhnak vek in kan tuah caan khal a um t’ul a si timi kan fiang awk ih kan tuah hnu lawngah pumkhat kan si thei a si. “Na pasal/nupi ih duhnak na thlun ih a thu na lungkim pi mi khi na duhdawtnak na langternak a si” tiah Gary Thomas in a ti.
Mawhphurhnak hnak in mi lawmnak in t’hathnemnak a suahpi tam sawn ti thei ringring in pakhat le pakhat karlak ah kan palhnak hnak in kan tlinnak sawn zohsak awk thiam uhsi! Tahthimnak ah: nan nu in rawlhmeh a suang tinten cite al zet in a thlah t’heu a si len 'na cite thlah a al tuk' ti hnak in 'cite tam tuk ei hi kaileng dam lo nak a si' tivek in, silolen cite al tawkfang ih a thlah caan veikhathnih te ah 'na thiam ciah si, a thaw zet' tin sim awla neta len a ralring deuh cuang tengteng ding a si. Cuvek thotho in nan pa cu zu in hmang mi a si ih zaantin zu a in mi na ngeih lo nan na dawn thei lo tikah zu in rero hlah aw ti lo in zu a in lo caante ah 'na rim a va hmui ve, ziangmi zihmui si na hmang' tivek in ti sawn aw. Nangmah nih laksawng ah na lei sak mi zihmui a si ruangah a rim na thei cia mi khal siko hmanhsehla zu rim hnak in na duh sawn thu na thei ter tikah mifim a si ahcun amahten a phuhrung awk ding ih zurim nam in a um rero kha rem a ti lo ding. Minung cu kan siatnak lam kan sinak vek ciah in zo hmanh ih sim awk le ti awk kan duh lo nan, kan t’hatnak lam cu a ziangti zawng ih kan sim awk khal len thinheng le tihrim awk duhnak a um ve lo a si. “Kan nupi/pasal ih tuaht’hatnak, thil ti thei nak, thiamnak, fel nak, zuamnak, lawnak tivek pawl hi an mai theih lawng ah si lo in midang ih theih khal in kan lawm thiam t’heu mikhi kan upat sunloihnak le kan lungawinak kan langter nak a si” tiah Sacred Marriage ca-uk ngantu Gary Thomas in a ti.
Fala le tlangval kan si lai ih kan duhdawt awk vek in nupi le pasal kan si hnu ah teh kan duhdawt awk thei ringring pei maw tin a donhar tu kan um men thei. A duhdawt awk thei nawn lo tu tla kan um men thei. A duhdawt awk sinsin tu tla kan um men thei. Kan duhdawt awk nak hmun ringring dingah le karh sinsin dingahcun pakhat le pakhat karlak ah theithiam awk nak (mutual understanding) kan nei ding a thupi zet a si. Taht’himhnak ah: nu cun nau a nei tikah sun tin zaan tin nau a um ih innsungsaang hnat’uan dangdang tla a t’uan phah. Cutikah a baang zet caan a um. Zaan ah nau hnawi a pek nak le nau puan/diapers a thleng sak nak ah it hmu khop ten a it thei dah lo. Nau hnawi a pek ruangah atu le atu a ril a rawng ih rawl tla a ei thei zet. Hivek caan ah pasal in ziangtinsi nupi a bawm thei ti a si len; sunvu nau in nangmah lawnglawng a lo hmu ih nan ning awk pang ding (ning awk ti cu a um ngaingai lo ding nan) ka lo sawng ding tin hnat’uan a tlung hnu ah nau cawi in nau puan/diapers tivek thleng sak in lekpi sehla nau thawn an karlakah an pehtlai awk nak (relationship) a cak ter ih hlei ah a nupi tla a parah a lungawi zet ding a si. Culawng hmanh si lo in nupi rawl tampi a ei tikah a ningzak lo ding in 'tampin ei aw, nau hrang tla ei cem aw, a dang teh ei duh mi na nei maw?' tin sut sawn sehla nupi in phuhrung aw lo ten le ningzak lo ten zalen zet le kathaw zet in rawl a ei thei ding a si. Mihrekkhat cu thau ding an t’ih ruangah rawl ei a sup awk mi tla an um vek in pasal te hmaisong ruangah rawl ei a sup awk mi tla an um ve a si. Culawnghmanh si lo in rawlsuang, pakan kholh, inn thianfai, bazaar kai le thilsawp tivek pawl tla nupi hnat’uan a si ti men lo in pasal khal in a manh dan ih zir in t’uan vutvo ding a si ko. Nupi lawng lungawi ter nak in innsaang nuam si thei dingah a tawk maw ti silen a tawk hrimhrim lo. Pasal khal a lungawi ve a t’ul a si. A cang thei bik in thianghlim ten um ih hnipuan khal zohmawi deuh in hruk len pasal te an baang a reh deuh ter thei men ding. Cutitikah ah make-up thuh awk ih hmursensi hnuh in puai fehnak hnipuan hruk ding tinak a si lo. Nupi tampi nih an palh t’heu mi cu ziang a si tilen an fate lawnglawng an ruat/ngaihvennak ah an pasal te ih duhnak an ruatban sak t’heu lo mi hi a si. Pasal tamsawn cu sunvu hna an t’uan ih zaan caan lawngah inn an tlung. Cutikah an cawl caan ah nupa sinak hman an duh t’heu. Asinan, an nupi te nau an tuamhlawmnak ah an manh lo zet mi an hmu tikah an hiarnak a hlo thluh sal t’heu. Cuvekcaan ah nupi in theihthiam sak le caan pek thiam a thupi zet a si. Marriage counselor pakhat in nupa t'hen awk zik mi te hnemnak a tuah hai lai ah dang teten thu a sut hai. A thusut mi cu: 'zarhkhat ah veiziat si nupa sinak nan hmang?' ti a si. An nu cu 'zarh khat ah vei thum rori kan hmang ih a tam tuk' tin a let. An pa cun 'zarh khat ah vei thum lawng kan hmang thei ih a mal tuk' tin a let. Himi an sang nak kan zoh sal silen nunau le mipa kan duhdan a bang awk lo zia kan hmu thei a si. Nupi in pasal duhnak thei sak in pasal khal in nupi duhnak thei sak ve sehla innsungsaang ah duhdawt awk nak cu a karh sinsin ko ding. United Methodist Church dinh tu pa John Wesley cu mi ih t’ihzah upat zet mi le Pathian a duh zet tu a si ko nan a palh zet a si tiah an soiselnak pakhat cu “nupi ka nei ruangah ka sermon/thusim ding veikhat te hmanh in dawn/kham lo ding” a ti mi hi a si. Nupi/Pasal kan nei hnu ahcun dam lo caan a um thei, sizung um caan a um thei, khual tlawng caan a um thei, fate nei hnu sinsin ahcun hnat’uan le poimawh a tam thei zet mi a si ruangah pakhatkhat cu a sung kan khaan a t’ul timi hi kan thei lawng silo in kan tuah tengteng a t’ul mi a si. Culo ahcun mah zawn lawng a ruat mi kan sinak kanmah le kanmah kan mualphoh awk vek a si ding. Nupi/pasal kan nei hlan ahcun kan cell phone, computer, gym, rualpi le leknak a phunphun (video games, soccer, tennis, movie, karaoke) pawl kha kan hrangah a thupibik mi le caan kan pek bik mi an rak si men ding. Sihmanhsehla, nupi/pasal kan nei hnu ahcun kha pawl hmuahhmuah kha kan nupi/pasal hnu lawngah kan ret ding mi pawl an si. Hnat’uan teh nambat paziat nak ah kan ret ding tin thusutnak a um thei. Hnat’uan tla amah le a caan te a um ruangah t’uan caan ah t’uan ding. Cawl caan ah nupi/pasal hrangah caan pek ding. Ziangtin caan kan pek awk thei ding ti silen taht’himnak ah: rawl ei nak cabuai par thleng hnu ah rawl ei phah in biak awk ding. Mihrek khat cu phone nih a suai tuk hai ruangah rawl ei lai khalah rawl an khai/bar lo caan te ah phone an zoh ih an hmai ih to mi an nupi/pasal, midang an um le um lo an poisa nawn lo. Hihi riahsia za ngaingai a si. Mah hmai ah minung biak ding um ko na in t’ong a thiam lo mi le nunnak thaw a nei lo mi cell phone sawn an zoh rero mi hin nikhat ni ahcun an nupa karlak ah simaw, fa le thawn an karlak ah simaw, midang pawl thawn an karlak ah simaw an pehtlai awk nak cu mal teten a zor ter vivo leh ding a si. Kan thilri hman mi cu kan hmang lo tla len an thin a na lo ding ih an thin khal a heng fawn lo ding. Sihmanhsehla, kan kiangnai ih a um/to mi pawl cu an thinheng thei, an thinna thei, an riahsia thei a si. “Pasal in a nupi hnak in a hnat’uan silolen thildang thupi ah a ret sawn a si ahcun paisa ih a lei thei mi ziangvek thil hmanh in a nupi a lung a awi ter thei lo ding” tiah Love Life for Married Couple timi ca-uk ngantu Ed Wheat, M.D. cun kum 25 sung nupa karlak ah hnemnak (marriage counseling) a peknak ihsin a hmusuak a si. Curuangah nupi/pasal kan nei hnu ahcun kan taksa/thinlung/ruahnak cu kanmai ta lawng a si lo ih a bawm awk mi kan si ruangah pakhat ih duh lo nak cu pakhat in hrialsak awk thiam uhsila pakhat le pakhat ngaisang aw in caanpek awk thiam uhsi! Cutin thildang hmuahhmuah hnak in kan nupi/pasal kha thupibik ah kan ret thiam a si ahcun kan karlakah duhdawtnak a karhzai ding ih midang pawl ih zoht’himtlak nupa kan si thei ding a si.
