Ramthlo le Fimthiamnak - Mai Esther Dimte (HLD)

Kan kiang kan kap kan zoh tikah, thuthang le cazual pawl kan siar tikah, biaknak lei le uknak lei kan von zoh tikah Ramthlo mi hmin hmuh ding kan tlawm ngaingai. Zeiruangahseh asibik hmang tiah khua ka ruah ah ih hmuh thaw ten kai hngilh kho lo. Sum le pai cu tampi nei ko hmanh uh sila a karh ter dan kan thiam lo ahcun mupi bang in thla an i bunh lai ih an zam dih lai. Inn le lo thatha khal nei hmanh uh sila a zohkhenh dan kan thiam lo ahcun an ropcar dih lai ih man neih lo ah an i cang dih lai. Mitampi hnen ah thudeih nak a um theu mi cu fimnak, damnak le lianhnak ah hin zeiseh a thupi cem ti asi. Kan khua mi hnen khal ah hi thudeihnak hi veitampi deih asi cang. Kan mah le kan hmuh ning cio le kan tuan mi rian cio cung ih kan leh cio tikah kan phisuak ai bang dah lo. Hi pathum lakah Pathian nih damnak cu an kan pek ih fimnak cu kan mah ten kan zir a hau. Lianh nak khal cu thotho. Cui fimnak kan neih hnu lawnglawngah kan neih cia sumsaw karh ter daan kan thiam. A pathum ten Pathian ih umpi nak le thlasuah peknak cu an tul bak ih kan hngilh lo ding khal an thupi bak fawn.

Ramthlo mi sung in fimthiamnak lei ih cazir lio le degree ngah cang, riantuan cang mipum kan zoh tikah:

·         Phunhrek in phunhra tiang tlawngkai lio 300 lenglo le phunhra ong cang 170 lenglo

·         Phunsang tlawng kai lio 30 lenglo le degree ngah cang 50 lenglo

·         Bible tlawng kai lio 20 lenglo le degree ngah cang 30 lenglo

·         Tlawng saya/ma 20 lenglo le

·         Cozah riantuan tu 10 lenglo

·         NGO le Company dangdang tuan tu 10 lenglo

·         Sizunglam ih tlawngkai lio le riantuan tu 10 lenglo

·         Pastor 10 lenglo le Evangelist/missionary 20 lenglo

A number in kan rel ahcun rel cawk lo kan nei hni ko nan zeiruangahseh mi cungcuang kan neih kho lo nak asi. Ka zumhnak ah phun hra on le degree pakhat ngah hi kan i tawk ih cui hnak ih sangdeuh hon ngah kho duh nak lungthin kan neih lo ruangah asi bik lai ka ti. Kan mah lila nih kan duh hmanh ah kan nu kan pa le nih tlawng an kan ret kho lo ruang khal ah si kho ve ko. Asilen, fa le tampi neih ih duhdim ih cawm kho lo, fimthiamnak zir ter kho lo, nun simh kho lo maw tha deuh tlawmte lawng neih ih duhdim ih cawm kho, catang sang le thiamsang si ter hni ih mai duh zawng ten siam (pung tun) hni seh a tha deuh? Khua ruat cang uh si!

Nu le pa tampi mawh phurh ka duh hni mi pakhat cu zeiseh asi ti ahcun kan fa le an hong cuza lai ih an zar kan to lai an ti. Kan fa le ih an zar kan to kho dingah cun an ttul bik mi cu fimthiamnak asi cu kan ruat sak cih kho hni lo. Kan fa le cathiam le mi fim an si ding kan duhsak hni ahcun cui thu cu an hna sung lawng ah si lo in an thinlungsung ah caam ding tiang in kan simh hni cu kan kan rian a si. Tlawngta khal nih nu le pa cathiam lo le mi sifak kan neih ruangah kan i zahpi hni ding asi lo. Cuihnak in di inn sia te ah a tthanglian mi nih canphiau inn ah kan um kho nak lai ruahsannak thawn kan sining nih a phanh tawk i zuam uh si!

Hlan lio kan pipu pawl ih mifim an rak ti mi le tuisan ih mifim kan ti mi pawl kan zoh khat hnik lai uh! Kan pi le kan pu san lio ahcun nuihrinthluak fimnak nei mi, mai thawhkehnak a cingkeng tu le a sim kho tu, mi thawn ii tawh huat tikah biaca a lawh kho tu le khuatlang kilkhawinak ah thu nei kho pawl hi mifim an rak ti mi ansi. Kan nih san ih mifim kan ti mi pawl cu phunhra ong, degree ngah le inn tha lo tha nei mi, company le NGOs pawl ih rian tuan kho pawl khi an si. Kan pi pu pawl ih mifim an ti mi le kan nih ih mifim kan ti mi pawl hi an fim dan le khuaram cah rian an tuan dan lei le van in ai dang. Kan pipu san ahcun mi ring kho le rin awk thei pawl kha fim an rak hlawh nan tuisan ah cun mi ring kho ta poh in fim an hlawh nawn lo. A ruang cu rin nak caan le rin ding mi fiangten an thleidan kho lo ruang bikah asi cem. Hlan lio ahcun khuapi vantlang nih tlawngkai an rak fial hni ih rawl an rak thlak hni. Tuisan ahcun khuapi cu simhlah kan innsungkhar lila hmanh nih tlawng kai ding hnak in lorian kan bomh hni ding an kan duh sak deuh. Ziah kan pipu hmanh nih fimthiamnak a thupitzia an rak theih ah kan nih nih teh kan theih thiam ve lo? Kan fa le ca an thiam lo tikah tlawngkai an huam nawn lo ih tlawng an i phuak tikah khin ziah fungfik thawn tlawngkai kan fial hni lo? Zu andin le sa an ei hmanh ah ciklung khat hni le tangka cawh hni kan thiam fawn zuding lo ding le sa ei lo ding hmuah in nun simh awk hna kan theih hni lo. Kan khua para kan von zoh tikah hin Ramthlo nih fimthiamnak tlawng timi hi June 1, 1953 lawngah Pu Lian Thio ih khuabawi a rak tuan lio ah Pu Hrang Awi, Pu Ngun Tum, Pu That Ngai, Pu Run Kung le Pu No Kulh ti pawl ih bomhnak thawng in private primary tlawng cu Tifiar bangla ah an rak phuanh. Hi tlawng a rak dinh tu pawl hi kan khua mi sung in Laizo ah tlawng rak kai hmaisabik tu pawl an si. Hi pawl lakah Pu Hrang Awi hi phunli rak ong hmaisabik tu asi. (Pu Hrang Awi hi kan khua mi lakah Pathian a rak awi hmaisabik tu khal asi. 1994 ah Golden Jubilee rak tuah asi). Biaknak lei in kan zoh silen Rev. L Hrang Hnin hi Ramthlo hrin sung in Bible tlawng rak kai hmaisabik tu le degree rak ngah hmaisabik tu asi.

Midang tampi le kan khuapi ten huap in cun kan mipum i zawt awk kan that lo lai ruangah keimah nih zohthimtlak bak an si ka ti mi innsungkhar pathum ka rak tar langh lai. Kan khua ah tlawngsaya kumsaupi thlahlawh lo in an rak kan tuan sak tu Pu Bawi Pian tei innsungkhar hmaisabik ah zoh ka duh. A nih hi kan khua nih cozah tlawnginn kan neih hnu ah phunhra ong hmaisabik tu asi. A on kum cu 1973 asi. Khua le ram cah ah thazaang le fimthiamnak a lak rori in a rak pe siang tu asinak cu tuisun ni ah a te le fa le nih an ron co. A fa le hi 99% cu degree ngah le zungrianttuan an si dih. A pahnih nak ah Pu Ram Luai tei innsungkhar zoh hrih ka duh. A nih khal hi kan khua cah tin pum a rak i pe ve mi asi nak a theipar cu tuisun a innsungkhar kan zoh tikah kan theih ko. A fale ah degree ngah lo te an um lo. A pathum nak ah Pu Kep Ir (Bawi Cung Lian pa) hi zoh ka duh. A nih hi kan khua mi asi lo nan kan khua cah a fimthiamnak a lak ten a rak kan hlawm tu asi ve. Cui a theipar cu tuisun ah a fa le kan zoh tikah kan theih kho fawn. A fa le catang an nei dih. Zeiruangah seh innsungkhar zohthimawk tlak tampi lakah hi pawl lawng ka tar duh ticu an tesin an fapar pawl ih fimthiamnak dirhmun kan zoh cio ah cun kan theih dih ko lai.

Ramthlo hi kan vantha tuk ih thlasuah kan dong tuk ti cu mi nih an kan simh hlan in kan mah ten kan thei bik ko lai. Kan tlawnginn pi kan zoh tikah siseh, biakinn pi pawl kan zoh tikah siseh, kan exchange zung le library pawl kan zoh tikah siseh kan khua tlaangdang pawl hnak in thlasuah kan dong hlei ce. Kan mai thazaang ek hau lo in mawtawlam le hi a cung ih ka sim cang mi pawl vial pek kan si dih. Kan tlawnginn pi hi kum 61 sung a lut cang. Hi tlawnginn pi dir suak kho ding in heh tiah a rak zonzai tu kan khuabawi pawl le kan pu le pawl Pu Lian Thio, Pu That Ngai, Pu Mang Zuan, Pu Tluang Lin, Pu Sum Mang, Pu Hau Hlei, Pu Dap Hrang le Pu Vai Thang Lian cungah lungawinak tampi kan nei. Hi capar in upatnak hon pek hni ka duh! Hi kan pu le pawl nih an theih kho tawk in rian an tuan mi le lam an sial mi hi kilven ih thanson ter dingah tuisun ih thangthar mino nangmah le keimah kut ah a um. Kan tlawngsaya/ma pawl ih inn khal um tlan nak an tha nawn lo. Au hmanh ruah a dok mi inn ah le thlipi nih soih pang lai maw ti thinphang hehe in um nak inn ah ih hmuh thawten an it kho lo lai. Cui dirhmun ah khualkhua ih ra mi siseh, kan mah kan khuasung lila in siseh kan fa le fimthiamnak hnukthlum an kan dinh sak tu kan saya/ma pawl an um. Na lung a tha ko maw? Kan khua mi nih khual khua ah tlawngsaya/ma an va tuan ve tikah hibantuk innsia lorop ah rak re hni sehla kan ruah an tam lai maw? Kan fa le cathiam mifim si hni seh ti kan duh ahcun an saya/ma pawl kan zoh that ta a hau.

Khah ram sung ram leng um Ramthlo unau pawl hlan lio kan pi kan pu pawl nih Ramthlo pawl hawi kan bangh kho nak dingah cun fimthiamnak hi kan tul bik mi asi ti thei in tlawnginn an rak dinh cang. Inn le lo khal a mawi tawk an rak sak cang. Atu ah kan pu le tam deuh nih cun an kan dam pit nawn lo. An nehnang nih cun an kan um pit hrih. Remh a tul mi cu remh uh si la a thar in sak a hau mi cu a thar in sa sal uh si! Bet a hau mi cu be uh si la hlonh a hau mi cu hlonh cang uh si! Ramthlo mi vial te nih kan tefa pawl cah ih a sunglawi bik mi ro kan roh kho sun cu Fimthiamnak si hram seh! 

References:

Pu Bawi Pian ih ngan mi Ramthlo tlawng le a hrin mi thuanthu tawi. April, 2012

Zuk, Saya Piang Bik, Mai Ni Khen nih groupmail ih an thlah mi sungah photo edit mi asi.

Tuisun mino pawl Thaisun ah Nu le Pa si ding in kan ral ring zo maw? - Mai Esther Dimte (HLD)

Nitlaknak ram tampi ahcun Monu le Mopa an nei awk hlanah innsaang nu/pa si tikih tuah ding mi, thlun ding mi, hrial ding mi tivek pawl zirnak an nei ta theu. Hi vek an tuah cing in innsaang tampi cu lungkim tlang lonak a phunphun ruangah an thenawk sal ih nupi pasal dang nei in innsaang thar an din sal theu. Ziangvek insaang kan din ih, ziangtin kan din timi le ziangruangah kan din timi pawl cu a phunphun in kan ruat tlang thei ko ding. Cumi ruat thei mi tampi lakah kan sentet lai ihsin kan hmuh mi, kan ton mi le kan theih mi pawl ruangah ziangvek nucang/pacang kan hong si leh thei timi kan zoh tlang ding ka duh.

Mi hrekkhat cun mifim le mi pitling kan si theinak dingah kan nauhak te lai ih nu le pa nih in rak kaihruai dan thawn tampi a pehpar awk an ti men ding nan, mi hrekkhat lala cun zianghman a pehpar aw lo a titu an um men thei. Keimah ka ruah dan vek asi ahcun kan nauhak te lai kum nga hman kan kim hlan ih kan hmuh mi, kan theih mi le kan tuah mi in kan upat hnu ih kan nun tampi in danglam ter thei asi tin ka hmu. Ziangruangah hitin ka hmu timi cu nauhak pawl an thangliannak phun thum in ka then sak ding. Phun khat cu nauhak suakpek te ihsin a piangthar mi innsaang ah a thanglian tu asi ding. A phun hnihnak cu fimthiamnak nei mi innsaang ah a thanglian tu asi ding. A pathumnak cu piangthar cuca lo, fimthiamnak tla nei lem lo, nitin hawl cop, ei cop innsaang ah a thanglian tu asi ding. Himi nauhak pathum pawl an hong thanglian tikah ziangvek lamzin an zawh ding ih ziangtin an fa le an hon kaihruai ve ding ti kan zoh tlang ding.

Tuini ah leilungtlun pumpuluk sehvel in kan zoh asilen mino tete sinan mi lian zetzet pawl khi mi piangthar nu le pa nunsimnak tang ih thanglian le biakinn feh ringring tu, Pathian thei tu pawl an si deuh, a tlang pi thu in. Piangthar mi innsaang ah a suak tu nauhak cu a sentet lai ihsin a nu le a pa thawn kiangkap caangvainak dangdang ah thatho zet ih tel theu tu an si. Cuvek innsaang ih a thanglian tu nauhak cu a hong upa tikah mibur lak ih umtlan le caan hman a paih lan ta theu. Harsatnak a ton caan ah si maw, innsungsaang ih a khaa bik mi thihnak an ton caan ah si maw, a dangdang sunralnak a ton caan ah si maw Pathian ih remruat cia mi asi tin a pom thei ih thinna le lungzur tahrat in hnatuan hngilh ding tiang khop in a um dah lo.

Nauhak te lai ih sin Sunday school pelh lo ten a kai ding ih khawm khal pelh lo ten a khawm ding asi. Cuti asi ruangah a hong upa deuh tikah biakinn ah hman tlak, zohthim tlak le tihzah tlak ah a hong suak ding asi. A nunnak ah Pathian hmaisabik ih a ret tu a si ringring ruangah fimthiamnak a nei ding ih cui a fimthiamnak cu a kiangkap um pawl in an thathnem pi ding. Hau awk rero le thawi awk rero mi innsungsaang ih thanglian asi lo ruangah cuvek pawl cu amah innsaang a nei leh tik khal ah a tuah lo ding.

A nitin nun ah Pathian hnen ih lungawi thusim tu asi ringring vekin thlasuahnak khal mangbangza in a dong ding. A nauhak lai ih a nu le a pa in Pathian hnatuan tu pawl rawl-ei sawmnak tivek si maw, laksawng peknak tivek si maw, thlacam fialnak ti vek pawl ruangah si maw, a dangdang zohthimtlak tampi cu a nuncilh ding asi. Cutin a upa tikah Pathian hnatuan tu asi lo hmanh ah Pathian hnatuan tu pawl bawmtu tha asi hrimhrim ding asi. A karlak ah sualnak tampi lak ih a pialral tu si lo ding in a nu le a pa in Pathian thu thawn an zirh ringring ruangah mi thluasuak le mi hlawhtling asi hrimhrim ding asi. Mi ngaidam nun le tangdornak nun pawl cu a nu le a pa hnen in a zir ding ih a nunpi kumkhua ding asi.

Nu le pa fimthiamnak lam ah thiamsang le degree nei an si ahcun an fa le khal anmah vek an si tengteng a tul timi cu kan kiangkap umtlandan zohin kan ti thei. America ahcun mirang pawl a tam sawn in an fa le an suak pek te ihsin hla an sak sak, thuanthu cabu an siar sak, an lek pi, an len pi, thianhlimnak lam khal ah felfai ten an zoh ih hlei ah a tuan thei bik in tuallengtlawng ah an ret. Hiti sentet lai ih ca a zoh tu, ca a thiam tu, le a tuah tu si ta fam cu a nu le pa ih tumtah saknak leng lan tiang in mifim le mithiam an hong suak leh asi. Nauhak lai ahcun thil thiam a ol. Cui kan thiam mi tam sawn cu kan cing ringring asi.

Curuangah kan nauhak lai ih kan zir mi a tamsawn cun kan upat hnu ih nuncan ziaza ah si maw, rualpi thawn kom awk dan ah si maw, mi hmai kan va suak tikah si maw kan tongkam le kan umtudan zohin ziangvek innsungsaang ih thanglian mi kan si ti cu kan kiangkap minung pawl in an sim thei. Mirang ram ahcun nu le pa pawl in an fa le pawl ih santlaih lonak le thiam lonak an soisel sak lo ih ziangtin mi an bang thei ding timi lamzin sawn an hawl pi asi. Nu le pa mifim cun a fanu/pa “mi aa” tin a ko dah kel lo. A fa nu/pa ih thiamlonak cu thinsau ten a thiam lai hlan lo a zirh paih asi. America le nitlaknak ram tampi ahcun an fa le nun an sim silen an fa le mit thawn rori tong aw in an kun ih tongkam mawi te thawn nun an sim hai asi.

Ziangruangah nun an sim hai ih cui an nunsimnak thawng in hmailam hrangah ziangmi a thahnem pi thei ding ti tiang in thu kau pin an ruat pi hai a si. Fimthiamnak ih a thupit zia le a thahnem zia pawl nitin an nun ah an mai tuahtuannak in si maw, an mai ngah mi degree le lawmman ngah mi dangdang in si maw, an mai hmuhtonnak in si maw an sim hai ringring ruangah an fa le cun anmah vek mifim mithiam si an duh ve. An fa le tuah ter an duh lo mi thil pawl cu anmah khal in an tuah ve lo. Tahthimnak ah; zu in an si ding an duhsak lo ahcun an mah khal an in ve lo ih kuakfawp an si ding an duh lo ahcun anmah khal an fawp ve lo. Kan fa le in kan tuah mi vek cekci in in cawng thluh asi timi fiangten an thei ruangah an tuah mi thil poh ah an ralring asi.

Cuti ih ralring zet le fimkhur zet ih fa le nun a sim tu, fimthiamnak a thupi zia langtertu nu le pa’i kut tang ih thanglian mi fa le cu an hlawhtling ih mifim mithiam ah an suak phah ve asi. Nu le Pa in fimthiamnak lamah degree nei si tengteng lo khal in fa le hitin nunsim tu an um ve thei thotho. Mi tampi cun mifarah innsaang ih thanglian tu nauhak cu rualpi thawn pawlkomnak lam ah mi an bang lo an ti ko nan mifim tampi ih an zingzoinak ahcun a seng aw lo an ti. Fa le pawl fimthiamnak an neih ding a duhsak tuk tu nu le pa cun an fa le hrangah caanpek an siang ih an fa le thawn rualpi vekin an um tlang thei asi. Cuvek innsaang ih thanglian mi nauhak cu zateek tamsawn an hlawhtling tengteng ding asi.

American pawl ka uar hai zet mi pakhat cu an fa le hmai ah an hau awk dah lo, an thawi awk dah lo lawng siloin an pom awk an hnam awk sawn mi khi asi. An fah le theih ding khop in “ka lo duh” an ti awk ringring mi te khi cawn tlak rori an si ka ti. Kan nih laimi pawl cu fala le tlangval hrang hman ah cuvek sim awk ding kan ning a zak. “Ka lo duh” ti hnak in “ka lo duh na thei ko ual” ti kan ol awk sawn. Laimi tampi cu nu le pa za ah za (100%) piangthar lo le fimthiamnak lam ah degree nei hnak in nei lo tam sawn mi innsungsaang ah a thanglian mi kan si.

Riahsiaza asi mi cu nauhak nunsim daan thiam cuca lo nu le pa siar cawk lo kan um vekin fimthiamnak thupi ah ret lo tu lothlo nu le pa khal tampi kan nei lai mi hi asi. Hivek innsungsaang ih a thanglian tu nauhak cu a nu le a pa an hau awk lai le an thawi awk lai a hmu ringring theu. Cuvek nauhak cu a hong thanglian tikah zateek a tam sawn cu a nu le a pa vek a hong si ve ding asi. Nupa karlak ah hau awk le thawi awk a hmang ve ding.

Lailam ih um lothlo nu le pa kut ih thang asi vek in a nu le a pa in khuapi sungah tlawngkai ter nak ding sumpai an nei lo ruangah si maw, hmailam caan ih thansonak ding hrangah fimthiamnak a thupi tuk ti theifiang lo in tui ni ih an hmuh ban mi lothlawh a thupi sawn an rak ti ruangah si maw, amah rori ih tlawngkai a paih lo ruangah si maw tin a phunphun ruangah fimthiamnak ziang siar lo tu ah a hong cang ta thei asi. Zo si a mawh ti silen mi hrek cun nu le pa an ti men ding nan mi hrek lala cun amah a mawh an ti ding asi. Nu le pa a mawh a ti tu pawl cun hitin an ruat men thei. Kan mah tla tlawng kan rak kai cuang lo.

Tlawngkai lo khal len lothlo in kan cawm awk thei thotho. Ahleice in an fanu le pawl hrangah tlawngkai ih a thathnemnak an hmu lo ruangah tla asi men thei. A ruang cu nunau pawl cu pasal an nei tikah an fimthiamnak ruang ih an ngah mi an thlahlawh sumpai pawl cu an pasal le hnenah a lut thluh ding tin an ruat ruangah mihrang sumpai cem an siang lo tla asi men ding. Thudang in kan sim silen “Fanu cu mi ta, Fapa cu mai ta” tivek ruahnak an nei ruangah asi thei. A mah a fa a mawh ati tu pawl cun hitin an ruat thei ve. Nu le pa cathiam mifim an si lo ruangah keimah tal mifim le cathiam si ka zuam tul timi thinlung a nei lo ruangah tin an ruat thei ve asi. Hi mi thu ah zo a mawh ih zo a hman tihnak in fimthiamnak ih a thupit zia le nunau/mipa thleidang lo in bangrepten kan tul zia kan thei ding hi a thupi sawn asi.

Nunau hrangah fimthiamnak thupi ih a ret ciamco lo tu hi kan mah laimi lawng kan si lo ih Middle East ram tampi sung khal ah nunau ih tlawngkai a tul lo, nunau thiamsang si a tul lo, nunau hrangah fimthiamnak zir a tul lo tin a ruat tu an tam pi ve. Nunau ih an thupi ve zia le thil an ti thei ve  zia pawl hi laimi tampi nih kan thei ding zat in kan thei ngaingai thei hrih lo. D.L Moody nih cun “ka nu vek NU leitlunah 100 um hai sehla leilungpi in thawnginn a tul lo ding nan” ati. Cu vek thotho in Tuluk thufim pakhat khal ah “nunau in van pumpi ih a hrek an kai asi” a ti. Ziang si a ti duh nak san? Tuisun ni ah kan kiang kan kap zoh sehla mipa le nunau kan mipum kan tluk awk nawn ding. Hlanlai Bible hlun san lai vekin nunau pawl mipum siarnak ah siar cih lo tivek a um nawn lo.

Curuangah kan zaten mipum siarnak sung ih a tel tu hmuahhmuah in bangrepten kan nu’i hrin covo kan co tengteng ding a thupi tuk. Nunau le Mipa tin thleidannak kan nei ringring lai asi ahcun ziangtik hmanh ah mi kan bang ding zatin kan bang thei lo ding. Tuluk ram ahcun “nupa khuah khat in fa pakhat lawng nei ding” tin daan an nei nan khuate lam ah cun fa pakhat hnak ih tam nei an um. Cumi innsaang tampi pawl lakah fanu le fapa an thleidang tuk lai timi kan hmu thei. Fanu pawl cu lothlu bawmtu le innsungsaang hnatuan bawmtu ah an hmang hai ih cui an lorawl suak sung ihsin ngah mi sumpai cun fapa le pawl khuapi sungah tlawng an kai ter. Mai sungsuak fa ciocio par ih hivek thleidannak nei, ruahnak bangrep lo nei mi Nu/Pa tla an rak um lai cu riahsiaza ngaingai asi ko.

Kan fa le nun kan sim daan kan zoh hrih hnik pei. Kan pasal/nupi thawn thu kan el awk caan ah kan neh thei lo ruangah si maw, kan fate le in kan thusim mi an ngai lo ruangah si maw, kan fa camibuai an sung ruangah si maw …tin a phunphun ruangah kan fa le cu an taksa ih celh lo ding khop in kan thawi ciamco hai theu. Kan thawi rero lai mi kan fa le in an mitthli pi thawn ik rero phah in “ka nu, ka pa ka palh, in ngaithiam aw” an ti hnu lawng ih mi thawi bang tu nu le pa tamtuk kan nei lai. Kan fa le in kan mai duh dan vek ih an tuah thei ringring ding le kan sim mi vek cekci in an cin ringring ding cu ziangtihman in a cang thei lo mi asi.

Kan thinheng caan ih kan thawi hai ah si maw, an palh caan ih kan thawi hai ah si maw, a ruang tampi ruangah kan thawi hai mi khin ziang si kan zirh ti kan ruat dah maw? A ngaingai ten ti ahcun mi thawi dan, thinheng caan ih mah le thindam awk ter dan, thil tuahsual mi hrangah tuahsual sal lonak ding lamzin hmuhsak lam hnak in tuah ngam nawn lo ding khop ih tih dan pawl kan zirh hai asi. Tahthimnak ah; nauhak pawl an lektlangnak tualrawn pakhat ah nauhak pakhat in a dang pakhat a thawi na hmu. Cutikah, mi a thawi tu nauhak kha na beng, a lu ah na king ih “mi thawi hmang hlah” na ti. Na kaa hmuah in tuah hlah na ti nan na kut cun na tuah fawn. Khai mithawi hmang nauhak khan ziangso a zir ding ih thawi a tuar tu nauhak in teh ziangso a zir ding? Nangmah ten ruat aw.

Nu le pa tampi in fa le nun kan sim dan le kan kilkhawi dan hi kan nu le kan pa ih in rak sim dan le kilkhawi dan vek cekci ih a tuah tu kan tam tuk hrih lai. Thiltha tuah cu cawng awk ding asi lawng siloin pehzom vivo ding asi ko nan thil tha lo ti kan thei mi cu tuah nawn hlah uh si! Bible sungah “fa le kan duhdawt silen funghreu thawn thawi ding” tin in a um ko nan, fa le mi an bang theinak dingah thawi tengteng an tul lo. Cuti an taksa na ding ih kan thawinak khan an thinlung  a siat ter hai sawn thei asi. Nupa karlak ih lungkim lonak thil tete ruangah kan then awk si maw, kan pasal/nupi kan biak daan le kan thawi daan in si maw kan fa le in nuam teten kan thil tuah mi pawl in cawng ringring ti kan thei ding a thupi zet asi. Nu le pa a thenawk ih nu-ei, pa-ei thawi thanglian tlang nauhak cu a upa tikah khavek innsang a din ve thei asi. Pasal tihzah hna thiam lo in an thu a el rero tu Nu pawl ih kut tang a thanglian mi fanu cu a upa tikah cuvek a si ve thei asi.

Nupi le cu thanem mi an si ti ruatsak thiam lo in mi thawi a hmang rero tu Pa pawl ih kut tang a thanglian mi fapa cu a upatikah a pa vek cekci in mi thawi a hmang ve thei asi. Kan nauhak lai ih kan hmuh mi, kan theih mi le kan ton mi pawl kan duh lo a si len ziang tin si kan thleng thei ding timi lamzin kan hawl a tul. Ka nauhak lai ah ka nu le ka pa in cutin in ti ruangah, khatin in ti ruangah, cumi in tuah sak lo ruangah, kha mi in lei sak lo ruangah mi ka bang lo asi tivek pawl cu pitling ruahnak an si lo. Cuhnak in kan nih tuisun mino, thaisun nu le pa asi ding mi pawl in kan mai san ah kan fa le ziangtin nun kan sim hai ding, ziangtin fimthiamnak kan zir ter hai ding, ziangtin Pathian lam ah kan hruai thei hai ding timi sawn kha ruat cio uh si! A zaangzel lo ih taima zet in hna a tuan tu le a zuam tento tu pawl cu Pathian in thlasuah a pek lo in a um lo.

Curuangah, na nitin nun ah thlacam aw. Pathian hnen ah lungawi thu sim aw. Na fa le hrangah lungawi thu sim aw. Na nu le pa hrangah lungawi thu sim aw. Kan mithmai ah a hlim mi lungawinak nun nei tu kan si zia kan kiangkap pawl in hmu hai sehla tep ve hai seh! Netabikah kan theih ding mi le kan cinken ringring ding ka duh mi cu kan nu le kan pa lothlo an si ruangah lothlo kan si ve thengtheng a tul lo. Kan nu le kan pa in kan nauhak lai ah in rak thawi rero ruangah kan fa le kan thawi ve rero ding asi cuang lo. Kan san a thleng awk vivo vekin kan ruah dan, kan thil tuah dan le kan lungput tla thleng ve thlang uh si! Culawnglawng ah Laimi in santiluan kan man thei ding asi. Thlengnak tampi lakah thlengnak a fate bik mi le a thupibik mi Fa le kilkhawi dan (Parenting Style) suak ter dingah tuisun mino thaisun Nu/Pa si ding mi pawl kan zate ih kut sungah a um asi. Thansonak hrangah karbak tampi cu innsungsaang in a thok asi ti thei cing in ziangvek innsaang si din ka duh timi a tu in ruat cia uh si!

Casiartu zate parah Pathian thluasuahnak um hram seh! (Falam Youth Conference, Dec 28, 2013 - January 2, 2014 ah manual book ih suah mi asi)

Mai Esther Dimte cu Falam peng, Ramthlo khua ah suak ih Kalaymyo ah thanglian mi asi. University of Kalay ih sin Bachelor of Arts cu Geography major thawn a theh asi. 2005 ah USA ah tlawngkai ding in a va haal hnu ah 2008 ihsin Shenandoah University, Virginia ah a kai ih 2012 ah Bachelor of Science cu Sociology major thawn a theh asi. Atu cu Abilene Christian University, Texas ah Social Work major thawn Master a kai rero lai asi. Tlawng a kai phah ah International Rescue Committee (IRC) timi raaltlan pawl bomnak zungah part time in hna a tuan asi. 2009 ih a dingsuak mi USA Ramthlo Pawlkomh khal ah an din pek ihsin tui ni tiang Secretary a tuan rero lai asi.

***************************

Thimnak ihsin Tleunak lam ah - Phun Hre Mang

Kan khua khal amah tawk ten athang so ve zet. Mawtaw zin par ih aum nak zar ah Falam peng sung mitam sawn ih theih mi khua asi hlei ah khual tlawng sukso pawl ih theih mi khua khal asi ve. A khua to nak hmunhma ah kan van a tha zet, PATHIAN khuakhaan nak liolio asi.

Chinmi /Laimi cu hrinhnam tam zet, tong phun tam zet anei mi leh mah le khua sunsak zet mi miphun kan si. Khuasung mi pawl khal an duhdaw aw thei zet ih an inn hmanh tawh hren tul lo in khat le khat zum awk nak thawn khua an rak sa. Hlansan asi lai ah cun Rai an thawi, zuu pi an in, sa an ei ih cutin an caan an liam.

Chin ram, Hakha khua ah Siangbawite nupa cu 1899 March 15 ni ah an thleng. Cu tin cun Siangbawite nupa hmang in Chinram cu khua a vang deuh vingvo.

Tedim peng, Khuasak khua in siseh, Falam peng Lungbang khua le Bual khua in siseh Pathian duhdawtnak an cohlang thei. Hmundang, Pengdang khal ah Zumtu an cang vingvo ih nuntu khawsak daan khal nuam teten athleng awk vingvo.

Khuabawi/Lal neihsan a si ih Falam peng sung ihsin Pu Con Bik, Pu Van Hmung, Pu Thang Tin Lian, Pu Hlur Hmung, Pu No Al le mi dangdang khal  nih khua bawi an tuan cio. Khuabawi rak tuan thei cin ansi ve ih an ruah nak khal cu mi dang hnak in asang. An fale pawl khal tlawng an kai ter, an khua ah tlawng an phuan. (Chinram sung ih numi tlawng hmaisabik cu Tlaisun khua ah asi. Lungbang khal ah tlawng tuanten an nei)

Atlunlam ih aliam cia mi pawl hi kan thlir sal tik ah Falam peng sung khua ihsin cathiamsang a tambik nak khua cu Lungbang khua asi. Falam peng sung ihsin Pu Thang Tsin hi zumtu hmaisa bik asi ih lungbang khua mi asi. Pathian thlawsuah an co kan ti pei. Cuvek thiamthiam in Pu Thang Tin Lian ih fa le pawl khal cu mi langsar an tam zet. Pu Con Bik ih tefa pawl khal cu tho tho. Bual khua khal acting song/group song tivek ah an thiam thei zet ih khua dang pawl khal nih an sawm theu. (Bual khua mi Pa Cong Kham cu Falam peng ih zumtu hmaisabik apahnih nak asi)

Sim duh mi cu an pupa pawl ih zum nak ah siseh, thlaici an rak tuh ta mi ah siseh an tefa san ah fiang zet in kan hmu thei. Himi hi athu pi zet. Thawpat kung cu a kung fate kan phun ihsin kum ruk ah cu a par ih a rah tla a rah thei. Thawpat cu thingkung asi. Thanso nak hrang hma kan lak tik ah kum rei lo te sung le caan malte sung ih thanso thei mi khal a um pei. Pathian tihzah nak thawn kaihhruai awk ih nuamtenten, asansan ih arah par kan hmu leh ding mi khal a um pei.

Kan/nan tefa san ah an tong leh ding mi Ramthlo khua hi atufang ah kan/nan kut sung ah a um asi. Thil tampi lak ihsin atu tum ah cu innsaangnu/nu pawl an thu pi nak hi si hrih seh la.

Innsaangnu/nu

Innsungsang anuam cun kan ram/khua adam pei. Hlansan ah cu numi/nunau cu tlawngkai tul lo, nau um le lothlo hrang lawng ah an ti. Atu san ah cu bangran in leitlun an cuul thei ve zo. Innsaang nu pawl fale kilkhawi thiam nak ding ah cu Bible ca le ca dangdang khal tam pi nan siar tul. Innsaangpa bik cu hnatuan buai thawn a tong/cah ta men theu ding nan a famkim ter theu tu cu nu le pawl nan si. Zaantin innsungsang ah  thlacam nak atuah tu innsang ih an fale pawl cu an upa tik ah  an phun dang cuang. Sunday school hmanhman ten akai tu fale pawl cu an upat tik ah an phun dang cuang. Biaknak lam siseh, zatlang lam siseh zirnak/training a um tik ah kan/nan fale pawl pelh lo ten kai ter zuam uh sih. An hmuhton mi malte te a funkhawm awk ding ih an hmuh nak akau ding. Zirsang a uar mi Nu si kan zuam pei uh!

Khua pakhat athanso thei nak ding ah Nu le pawl khal kan thu pi zet timi hi kan thei ringring pei uh. Khua pakhat athanso nak ding ah fanau rilrah kilkhawi thiam NU kan tul. Khrih hmelmawi a lang nak cu innsaang nu ih parmawi in asi, zuamsin aw "innsaangnu"! Kan innsaang cio ah thlawsuah hmuifuh kan co le cu kan khua hrang khal ah thlawsuah kan co tinak asi. Cutin thlawsuah a co mi khua le ram cu a kilkip in athangso ding asi.

Kan khuaram hrang ah Innsaangnu nang na thupi zet!

Lungawi!

Salai Mangpi

A nuam mi Innsungkhar si ding ah - Mai Ngun Siang Dim

Pathian nih Adam a rak tuah tik ah a mah lawng cu fomkim a ti lo i, thil zei poh ah i tuarpi i bawm ding le i ruah khat ding ah Adam hnakruh cu la in Ave a rak tuah. Phundang in kan sim si len innsungkhar si ding in a rak tuah. Innsungkhar pakhat si ding in cun minung pakhat lawng nih dirh a ngah lo i a tlawm bik mi pathum tal a si hau. Pa, nu, le fa hi vial hi hmunkhat te ih khua kan sak tik ah innsungkhar kan ti mi cu a si. 

Minung tam pi nih an sim theu mi cu "innsungkhar nuam cu nun lio van ram a si" i inn sungkhar nuam lo cun "nun lio hell a si" an ti. Kan mah khal nih kan thei cio ko lai ti zum nak ka nei. Cu a nuam mi innsungkhar si ding ah cun au seh a thupi cem i, zei seh a thupi cem? Kan nupi kan pasal hi maw a thupi cem kan ti lai? A si lo ah sum le saw lian nak seh a thu pi cem kan ti hmang? 

A thu pi mi tam pi sung in ruat khawm ding ah ka duh mi cu;

Lian nak (or) sum le saw

Minung kan si ban tuk in sum le saw cu a thupi lo ti awk a tha hrim hrim lo. Hi sum le saw ruang ah kan duhdawt mi nu le pa, u le nau, nu pi fate, khuapi vangpi vial te kal tak in khua dang ram dang ah kuli kan hlawh i kan i then thek teh. A ruang cu sum le saw nih hin kan nun nak hmun tampi ah lai a rak rel tu a si ve. Innsungkhar cah sum le saw hi a thupi tuk a hman ko nan innsungkhar nuam nak a tlin ter tu cu a rak si hmang lo. Zeiruangah ti ah cun kan kiangkap milian pawl kan hmuhnak in si seh, news, movie ti ban tuk khal in si seh kan hmu i kan thei cio ko lai. Kan inn sungkhar hnak in sum le saw thupi deuh ah kan ret pang ah cun, inn sungkhar nuam ter tu si lo in buainak pe tu a si hoi lai. 

Nu (or) nu pi

"Vawlei cung deih nak cu nau bawm sep tu nu kut sung ah a um" ti si. Nu hi innsungkhar cah 100% tlamtlin ter tu kan si ban tuk in 100% siathrawk ter kho tu khal kan si fawn. Nu tling nih cun a pasal le a fa le cah a nung i, a inn sungkhar ah a thinlung za ten a um. Singapore rian ka rak tuannak ka pi nu hi a hawi le pawl thawn majong an i kah ah cun a fale khal a thei nawn hni lo theu. A fanu kum 6 mi nih "nu tui zan cu majong i kah nawn hlah mu" a ti i, "tangka si ka hlawh hnai ka hnok hlah uh" a ti men hni theu. Ka ruat theu mi cu kan fa le nih "ka nu cu tin kha tin ti hlah\um hlah" an kan ti tik ah hngaksia a si aw ti men lo in, "aw a si ngai maw" ti thinlung kan nei khal a hau bak. Mi innsungkhar nuam le nuam lo thei dih tu cu ka si lo nan Ramthlo nu nih hi ban tuk thinlung put kan nei lo hi a thupi ngai ngai. Kan innsungkhar hnak in hawi le ngeih pawl thawn thu va ruat, a si lo len hni le puan i ttam nak hei ti ban tuk pawl khi thu pi deuh ah kan ret ah cun innsungkhar nuam ter tu nu kan si kho hrim hrim lo lai. Kan fa le cah nu tling kan si lo lai i kan pasal cah nupi tha kna si kho lo lai. Pasal cah nupi tha si i zuam in fale cah nu tling si kan i zuam ah cun a nuam mi innsungkhar nei tu kan si ko lai.

Pa (or) pasal

Inn pakhat fek ten a dir kho nak dingah cun a tung(ban) hi a thupi cem. Cui ban cu a fek nawn lo i a rawh ah cun a sung um mi pawl cah hna a ngam nawn lo i thla a pang cang. Cubantuk in pa nih a si nak ai thei lo i innsungkhar zawnruat thiam tu, zei ban tuk khal ah rinsan tlak mi pa a si lo ah cun cui inn sungkhar cu hnangam nak a um kho lo lai. A tlangpi thu in pa i an ral a si mi cu zuu, lengfa, lawngkasa, tbt pawl hi an si theu. Mi then khat cu an innsungkhar hnak in thupi ih an ret tik ah cui inn sungkhar cu buainak in a khat ko. Hnangam nak um kho nawn hrimhrim lo. Pa nih kan inn sungkhar ah zeitluk in seh kan thu pit ti ai thei ah cun a innsungkhar ah hnangam nak um lai i a nupi a fale cah rinsan mi pa\sal a si ko lai.

Fa nu le fa pa

Fanu le fapa cu Pathian nih an kan pek mi laksawng sunglawi a si. Mi pakhat hnen in laksawng kan ngah tik ah a si kho sung in tha ten ret le sim hlawm kan i zuam. A liam cia mi kum li hrawng ah mi pakhat nih hi tin thu a rak ka deih dah "na fa hi zei tik in seh nun sim\zirh nai thawh lai?" a rak ka ti i, kei nih "ka paw sung um lio in" ka rak ti. Cun a nih nih a ka ti sal mi cu "a tlai tuk cang, lengfat nai thawh zawng in nun simh nai thawk ve lai" a rak ka ti. A hman tuk fa le nih cun nu le pa nun zia um tu dan hi cawn lo awk a tha lo. Fa le an zutvaat ih nun an sual tik ih lungre thei tu bik cu nu le pa thiamthiam a si ban tuk in an fel an that tik ah lungawi tu bik cu nu le pa thiamthiam an si. Atu ah te le fa a nei cia khal kan um i a nei hrih lo khal kan um. A nei cia khal nih tu in kan nun zia za in nun sim kan i thawk lai i, a nei hrih lo khal nih kan i zuam sin sin lai uh. Fa le cah zoh thimh awk tlak nu le pa si ding ah a tu hi kan caan tha bik a si. A liam cia mi caan i kan rak theih lo ruangah kan rak daithlang pang hmanh ah tu in kan i thok cio sal ah cun khua a tlai hrih lo. Pathian hnen i kan co mi laksawng sunglawi hi nang le kei nih a kil ding kan rian a si. A nuam mi innsungkhar si ding ah kan rian thupi ngai ngai mi a si.

Duhdawt nak

"Minung hi nu hnuk lo in than kho a si nan duhdawt nak lo in than lian kho si lo" ti asi. Fa le nih nu le pa dawtnak kan thei thiam lo tik ah inn sugnkhar ah buainak kan suah ter theu i an lungre kan theih ter theu hni. Nun kan va sual hman ah an duhdawt nak nih cun an kan ngeihthiam kho thiamthiam. Duhdawtnak ti mi hi rak um hlah seh la, minung hi zei hman nunsan mi kan nei men lo lai ka ti. Pathian nih a hmaisabik in innsungkhar a rak dirh cia ban tuk in inn sungkhar i thang lian mi kan si theh. Cun kan mah khal inn sungkhar va dinh sal tu ding kan si fawn. Cui inn sungkhar a nuam nak ding le a hngetkhoh nak ding ah cun nang mah le kei mah hi kan thupi cem. Nupi lawng khal rinh a ngah lo i pasal lawng khal rinh a ngah lo, fanu le fapa lawng khal nih tlam an tlin ter kho lo. Pakhat le pakhat kan duh dan in i um ter le i si ter si lo in kan umdan kan sinak ah i duhdaw in kan i theihthiam kho lawngah a nuam mi innsungkhar kan si lai i zohthimh tlak innsungkhar kan si kho lai. 

Inn sungkhar tha i a thanglian mi te le fa le inn sungkhar tha lo ih a thanglian mi te le fa mifim pawl nih research an tuah tik ah; 

Max Jukes ti mi pa hi a no lio ah misual taktak, duh poh i khuasa mi a si. Cui inn sungsaang i a rung suak mi te le fa 1025 sung in;
Mi 300 dam sung thawng
Mi 27 mi that
Mi 190 taksa zuar
Mi 590 zutama\sii an si

Cun Jonathan Edward ti mi pa cu Pathian rian tuan mi hmin thang ngaingai asi. Te le fa 929 sung in;
Mi 314 ralkap bawi pinsin
Mi 75 cangan thiam hminthang
Mi 86 college professor
Mi 13 University President
Mi 7 congressmen
Mi 3 ram uk tu
Mi 1 USA vice president

Hi te Pahnih nun nak in zei tluk in seh innsungkhar a thupit i cui innsungkhar cah cun zei tluk in seh nang mah le kei mah kan thupit ti kan i fiang cio ko lai. A tu ah nangmah le keimah nih kan i thawh a si ah cun kan inn sungsaang a dam lai i kan inn sungsaang a dam ah cun kan khua kan miphun khal a dam ve lai. Hmai lei ah kan khua in mi fim thatha le ca thiam sang tam pi a suak kho nak ding ah cun tuisun ah nangmah le kei mah hi kan thupi cem. Atu thok in hmailei kan te le kan fa tiang ruat in kan nuncan ziaza in siseh, fimthiam nak lei in siseh Pathian tihzah nak thawn a nuam mi innsungkhar si ding ah i zuam cio uh si.